Τα lockdown, οι περιορισμοί και τα μέτρα δημόσιας υγείας έχουν διχάσει τις δυτικές κοινωνίες. Ακόμη και σε ευρωπαϊκές χώρες όπου τα ποσοστά εμβολιασμού είναι αξιοσημείωτα υψηλά, όπως η Ισπανία (80 τοις εκατό πλήρως εμβολιασμένοι), η Ιταλία (75 τοις εκατό), η Γαλλία (73 τοις εκατό), η Γερμανία (71 τοις εκατό) και το Ηνωμένο Βασίλειο (70 τοις εκατό) – Η εχθρότητα προς τους γιατρούς και το ιατρικό επάγγελμα έχει αυξηθεί τα τελευταία δύο χρόνια. Η κούραση, η απώλεια ελευθερίας και, σε ορισμένες περιπτώσεις, η εργαλειοποίηση του COVID-19 από τις εθνικές κυβερνήσεις έχει δοκιμάσει την υπομονή – και έχει θέσει γόνιμο έδαφος για ψευδο-επιστήμη.

Σχετικά με τις τάσεις στις υποεμβολιασμένες χώρες

Παρά τις πιέσεις, η εμπιστοσύνη στη γνώμη των εμπειρογνωμόνων διατηρείται μέχρι στιγμής σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. ΕΝΑ Δημοσκόπηση του Ευρωβαρόμετρου που διεξήχθη πέρυσι βρήκε αξιοσημείωτα υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης στην επιστημονική γνώμη. Μια δήλωση που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή λίγο μετά τη δημοσίευση της δημοσκόπησης ανακοίνωσε με χαρά: «Εννέα στους 10 πολίτες της ΕΕ πιστεύουν ότι η συνολική επιρροή της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι θετική» και ότι οι πολίτες της Ευρώπης βλέπουν πάντα τους επιστήμονες και τα χαρακτηριστικά τους, συμπεριλαμβανομένης της νοημοσύνης (89 τοις εκατό ), αξιοπιστία (68 τοις εκατό) και συνεργατικότητα (66 τοις εκατό), με θετικό τρόπο.

Πάνω από τα δύο τρίτα (68%) των ερωτηθέντων στην ίδια δημοσκόπηση δήλωσαν επίσης ότι οι επιστήμονες θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να παρεμβαίνουν σε πολιτικές συζητήσεις για να διασφαλίσουν ότι οι αποφάσεις στηρίζονται με στοιχεία. Αυτό συνέβη ασφαλώς σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπου οι επικεφαλής ιατροί και οι επιστημονικοί σύμβουλοι των εθνικών κυβερνήσεων έχουν βγει από την αφάνεια και έχουν γίνει καθημερινή πηγή πληροφοριών.

Αυτά τα δεδομένα και τα αποτελέσματα άλλων ερευνών που έγιναν τα τελευταία δύο χρόνια, υποδηλώνουν ότι όλα είναι καλά. Είναι όμως πραγματικά;

Στη δημοσκόπηση που περιγράφεται παραπάνω, μπορεί κανείς επίσης να εντοπίσει ένα ανησυχητικό υπόστρωμα αμφιβολίας, ιδιαίτερα σε χώρες όπου η πρόσληψη εμβολίων παραμένει καταστροφικά χαμηλή, όπως στη Σλοβακία (48 τοις εκατό), τη Ρουμανία (41 τοις εκατό) και τη Βουλγαρία (28 τοις εκατό). Για παράδειγμα, διαπίστωσε ότι το 28 τοις εκατό των Ευρωπαίων πιστεύει ότι ο νέος κοροναϊός δημιουργήθηκε και απελευθερώθηκε από ένα μυστικό εργαστήριο ως μέρος μιας παγκόσμιας προσπάθειας να ελέγξουμε τις ελευθερίες μας.

Διαπίστωσε επίσης ότι ένας στους τέσσερις (26 τοις εκατό) πιστεύει ότι υπάρχει ήδη μια θεραπεία για έναν από τους μεγαλύτερους δολοφόνους στον κόσμο, τον καρκίνο. Αυτή η εκλογική ομάδα απόψεων, ενώ είναι μειοψηφία, δεν συγκεντρώνεται μόνο σε χώρες όπου ο θεσμικός σκεπτικισμός έχει εδραιωθεί, αλλά και σε δυτικά και βόρεια ευρωπαϊκά έθνη, όπου η εμπιστοσύνη στους θεσμούς είναι συνήθως ισχυρή.

Το εκπαιδευτικό έλλειμμα μπορεί να παίξει ρόλο στην άρνηση του COVID-19

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, έχει αναδειχθεί ένας γόνιμος χώρος για άρνηση και «εναλλακτικά γεγονότα». Η παραπληροφόρηση, που χαρακτηρίζεται ως «η αλήθεια», μοιράζεται πλέον ευρέως στο διαδίκτυο. Τα κυβερνητικά λάθη και οι χρεώσεις διαφθοράς που προέρχονται από τον COVID έχουν καταργήσει την αξιοπιστία των άλλοτε αξιόπιστων πηγών. Και σε ορισμένες περιπτώσεις, η εργαλειοποίηση του ιού για πολιτικούς σκοπούς έχει σπάσει τους συνασπισμούς της συναδέλφωσης που έγιναν αισθητές το 2020. Σε αυτό το κλίμα, όπου ο επιστημονικός αλφαβητισμός βρίσκεται ήδη σε χαμηλή άμπωτη, οι κρίσεις ορισμένων από τα πιο λαμπρά επιστημονικά μυαλά μας δεν είναι πλέον θεωρείται αμερόληπτη.

Κάποια από αυτά είναι προβλέψιμα. Εξάλλου, τα μέτρα και οι απαντήσεις στη δημόσια υγεία καθοδηγούνται σε μεγάλο βαθμό από επιστημονικά δεδομένα, τα οποία λίγοι από εμάς μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε. Αυτό το έλλειμμα αλφαβητισμού παρέχει ένα χώρο για να κοπεί η ψευδοεπιστήμη και ο δισταγμός εμβολίων.

Η δημοσκόπηση του Ευρωβαρόμετρου το καθιστά σαφές. Για να ολοκληρωθεί αυτή η έρευνα, ζητήθηκε από τους ερωτηθέντες να κάνουν ένα «κουίζ» που περιλαμβάνει έντεκα επιστημονικές δηλώσεις, από την επίδραση των αντιβιοτικών στους ιούς και τα βακτήρια μέχρι την προέλευση της υπερθέρμανσης του πλανήτη και τη φύση των λέιζερ.

Στη συνέχεια, οι ερευνητές υπολόγισαν μια «βαθμολογία ακρίβειας» από αυτές τις απαντήσεις και διαπίστωσαν ότι σε χώρες όπως η Ρουμανία και η Βουλγαρία, μόνο το 2 και 4 τοις εκατό των ερωτηθέντων μπορούσαν να δώσουν τουλάχιστον οκτώ σωστές απαντήσεις, ενώ η αναλογία ήταν πάνω από 40 τοις εκατό σε χώρες όπως Βέλγιο, Σουηδία, Ιρλανδία και Λουξεμβούργο. Αυτή η ανισότητα αντικατοπτρίζει τη λήψη εμβολίων, σε πολλές περιπτώσεις, και υποδηλώνει ότι υπάρχει μια ανισότητα εμπιστοσύνης και εκπαίδευσης σε πολλά μέρη της Ευρώπης. Αυτό είναι, φυσικά, ανησυχητικό – αλλά πώς μπορούμε να το συλλάβουμε ενώ προστατεύουμε συνασπισμούς για το δημόσιο καλό;

Το αντίδοτο θα πάρει περισσότερα από τα μηνύματα δημόσιας υγείας

Θα ήταν ευπρόσδεκτο, καταρχάς, να δούμε τους πολιτικούς να είναι ευθύς με το ευρωπαϊκό κοινό. Οι πρώιμες ψευδείς προβλέψεις, η συχνή αναφορά σε ζοφερά –και, σε πολλές περιπτώσεις απαξιωμένα — μοντελοποίηση, και η πολιτικοποίηση της δημόσιας υγείας, συνεχίζουν να υπονομεύουν την εμπιστοσύνη. Το να παραδεχτούν ότι δεν γνωρίζουν σε αυτό το σημείο ή να προλογίσουν τις δηλώσεις τους ως βασισμένες στην τρέχουσα γνώση, θα βοηθούσε στην εκ νέου βαθμονόμηση των προσδοκιών και στην προστασία των επιστημονικών συμβούλων από τον κίνδυνο.

Θα ήταν επίσης ωφέλιμο να δούμε περισσότερη ταπεινοφροσύνη και γενναιοδωρία στη γεωπολιτική των εμβολίων. Ενώ οι δυτικοί πολιτικοί κυνηγούν πολίτες με τρίτη και τέταρτη δόση, η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι σπάνια σε μεγάλα μέρη του αναπτυσσόμενου κόσμου. Μια πιο ομοιόμορφη διανομή εμβολίων θα έκανε λιγότερο πιθανό να εμφανιστούν θανατηφόρες παραλλαγές στις περιφέρειες και θα δημιουργούσε περαιτέρω κύκλους χάους που θα μπορούσε να αποφευχθεί. Θα διέλυε επίσης μερικούς από τους μύθους σχετικά με τα κίνητρα της Pfizer, της Moderna και της AstraZeneca.

Μια τέτοια ενέργεια θα σκληρύνει την αξιοπιστία και τις φιλοδοξίες όχι μόνο των κρατικών μας θεσμών, αλλά και τη συμμετοχή ιδιωτών παρόχων στο πλαίσιο της πανδημίας και, με τη σειρά της, θα διαβρώνει τις πολλές ανακριβείς, συχνά απατεώνες, κατηγορίες της ψευδοεπιστημονικής κοινότητας.

Μετά από σχεδόν τρία χρόνια COVID που επηρεάζει τις ζωές μας σε καθημερινή βάση, πλησιάζουμε τώρα μια από τις πιο κρίσιμες συγκυρίες της πανδημίας. Έχουμε θεραπείες σε κλίμακα για χρήση σε όλο τον κόσμο και μπορούμε να δούμε ένα σημείο εξόδου από αυτήν την κρίση και μια αποκατάσταση των ελευθεριών μας. Είναι ζωτικής σημασίας, καθώς προχωράμε προς αυτή την κατάσταση, οι εθνικές κυβερνήσεις να πάρουν μαζί τους τους πληθυσμούς τους. Το να ενεργούμε με ειλικρίνεια, σύμφωνα με την επιστημονική άποψη, χωρίς να νιώθουμε υποχρεωμένοι να παρέχουμε άστοχη βεβαιότητα, είναι ο καλύτερος τρόπος για να διατηρήσουμε αυτή τη συμμαχία μαζί.

Ο Péter Krekó είναι διευθυντής του Political Capital Institute, μιας δεξαμενής σκέψης με έδρα τη Βουδαπέστη της Ουγγαρίας. Είναι συνεργάτης του Europe’s Futures στο Institute for Human Sciences (IWM). Για περαιτέρω ανάγνωση, ένα κομμάτι περίπου 3.000 λέξεων σχετικά με αυτό το θέμα δημοσιεύτηκε από τον κ. Krekó με το Eurozine.